Notatka: Krajobraz górski - Tatry

Gdzie leżą Tatry?

Tatry to najwyższe góry w Polsce, znajdują się na południu kraju, na granicy z Słowacją.

Są częścią Karpat i dzielą się na Tatry Zachodnie i Tatry Wysokie.

Czym się różnią Tatry Zachodnie i Tatry Wysokie?

Tatry Zachodnie:

Mają łagodniejsze, trawiaste zbocza.

Zbudowane są ze skał wapiennych, dlatego są tu jaskinie, np. Wielka Jaskinia Śnieżna.

Popularne miejsca: Dolina Kościeliska, Dolina Chochołowska, Giewont, Kasprowy Wierch.

Tatry Wysokie:

Mają strome, skaliste szczyty i ostre granie.

Zbudowane są ze skał granitowych, co czyni je wyższymi.

Znajdują się tu jeziora polodowcowe (np. Morskie Oko) i wodospady (np. Wielka Siklawa, ok. 70 m wysokości).

Najwyższy szczyt Polski to Rysy (2499 m n.p.m.).

Popularne miejsca: Morskie Oko, Dolina Pięciu Stawów Polskich, Orla Perć (najtrudniejszy szlak).

Jak wygląda roślinność w Tatrach?

Roślinność zmienia się wraz z wysokością – to tzw. piętra roślinności:

Pogórze (do 700 m): łąki, pola, lasy mieszane.

Regiel dolny (700–1260 m): lasy bukowe i mieszane.

Regiel górny (1260–1550 m): lasy iglaste, np. świerki.

Kosodrzewina (1550–1960 m): niskie krzewy sosny górskiej.

Hale (1960–2250 m): łąki alpejskie z trawami i kwiatami.

Turnie (powyżej 2250 m): nagie skały z porostami i mchami.

Co to jest Tatrzański Park Narodowy?

Tatrzański Park Narodowy (TPN) chroni przyrodę Tatr.

Żyją tu rzadkie zwierzęta, np. kozica tatrzańska, niedźwiedź brunatny, świstak.

Rosną wyjątkowe rośliny, np. krokus, szarotka alpejska, goryczka.

Turystów prosi się o chodzenie po szlakach, by nie niszczyć roślin i nie płoszyć zwierząt.

Co warto wiedzieć o kulturze Podhala?

Podhale to region u podnóża Tatr, gdzie żyją górale podhalańscy.

Górale mają swoje tradycje: stroje, muzykę, taniec (np. zbójnicki) i gwarę.

Słyną z oscypka – sera z owczego mleka.

Dawniej wypasali owce, a dziś wielu zajmuje się turystyką, bo Tatry przyciągają ludzi cały rok.

Ciekawostka: Widmo Brockenu

To zjawisko w górach, gdy twój cień pada na chmury i otacza go tęczowa aureola. Wygląda jak wielka postać z kolorowym kołem wokół głowy!

Jakie są formy terenu w Tatrach?

Granie: wąskie grzbiety górskie.

Przełęcze: obniżenia między szczytami.

Turnie: ostre, skaliste szczyty.

Żleby: pionowe wgłębienia w stokach.

Jeziora polodowcowe: np. Morskie Oko.

Jaka jest pogoda w Tatrach?

Pogoda w górach zmienia się szybko: są wiatry (np. halny – ciepły i silny), burze i opady.

Im wyżej, tym zimniej i więcej deszczu lub śniegu.

Dlaczego to ważne?

Poznanie Tatr uczy nas o najwyższych górach Polski, ich przyrodzie i kulturze. Ważne jest, by chronić te miejsca, szanując zasady parku narodowego i dbając o środowisko. 

Notatka: Zasoby wodne Ziemi i ich znaczenie

1. Dystrybucja zasobów wodnych Ziemi

Ziemia, nazywana błękitną planetą, pokryta jest w około 71% wodą, głównie w postaci wszechoceanu, który obejmuje oceany: Spokojny, Atlantycki, Indyjski, Południowy i Arktyczny. Całkowite zasoby wodne szacuje się na około 1,4 miliarda km³. Z tego 97,5% to woda słona, a zaledwie 2,5% to woda słodka. Większość wody słodkiej jest niedostępna:

69,5% – lodowce, lądolody i wieczna zmarzlina,

30,1% – wody podziemne,

0,3% – wody powierzchniowe (jeziora, rzeki, bagna).

Woda występuje także w atmosferze (para wodna) i w głębi Ziemi, tworząc cykl hydrosfery. Wszechocean dzieli się na morza, zatoki i cieśniny, a granice między oceanami są umowne.

2. Ruchy wód morskich: prądy, fale i pływy

Ruchy wód morskich obejmują:

Fale – poziome ruchy wywołane głównie wiatrem,

Prądy – napędzane wiatrem, różnicami temperatur i siłą Coriolisa, dzielą się na:

Ciepłe (np. Prąd Zatokowy) – płyną od równika ku biegunom, niosąc cieplejsze wody,

Zimne (np. Prąd Labradorski) – płyną od wyższych szerokości ku niższym, niosąc chłodniejsze wody,

Pływy – zmiany poziomu wód spowodowane przyciąganiem Księżyca i Słońca.

Prądy tworzą zamknięte kręgi cyrkulacyjne, widoczne na mapach globalnych, np. Prąd Zatokowy w Atlantyku czy Prąd Peruwiański w Pacyfiku.

3. Fizykochemiczne cechy wód morskich

Średnia roczna temperatura powierzchniowa wszechoceanu wynosi ponad 17°C:

Najwyższa: 24–30°C w strefie równikowej,

Najniższa: ok. –1°C w strefie okołobiegunowej.

Woda morska zawiera głównie chlorek sodu (NaCl) – 78% rozpuszczonych soli. Zasolenie waha się od 32% do 38%:

Najwyższe (38%) – w subtropikach, gdzie parowanie przewyższa opady,

Najniższe (32%) – w strefach równikowych i polarnych, z powodu opadów i dopływu wód słodkich (np. Amazonka, Arktyka).

4. Wpływ prądów morskich na klimat i gospodarkę

Prądy morskie kształtują klimat i wspierają działalność człowieka:

Ciepłe prądy (np. Prąd Zatokowy, Prąd Norweski) – podnoszą temperaturę wybrzeży, łagodząc klimat (np. Europa Zachodnia), umożliwiają żeglugę i rozwój portów (np. Murmańsk),

Zimne prądy (np. Prąd Peruwiański) – ochładzają i wysuszają wybrzeża, przyczyniając się do powstawania pustyń (np. Atakama).

Wpływają także na rybołówstwo i rolnictwo w regionach nadbrzeżnych.

5. Zanieczyszczenie wód oceanicznych

Wszechocean jest zagrożony zanieczyszczeniami, m.in.:

Odpady komunalne (plastik, folie), tworzące pływające wyspy śmieci (np. Morze Karaibskie),

Ścieki,

Rozlewy ropy z awarii zbiornikowców i platform wiertniczych (np. Deepwater Horizon, 2010).

Zanieczyszczenia rozprzestrzeniają się przez prądy morskie, szkodząc ekosystemom i zdrowiu człowieka.

6. Krążenie wód w północnej części Atlantyku

W północnym Atlantyku dominują:

Ciepłe prądy: Prąd Zatokowy (Golfsztrom) – płynie od Ameryki Północnej do Europy, łagodząc klimat,

Zimne prądy: Prąd Labradorski i Prąd Kanaryjski – ochładzają wybrzeża.

System cyrkulacji wpływa na klimat obu kontynentów i gospodarkę nadbrzeżną.

Podsumowanie

Zasoby wodne Ziemi są ogromne, ale nierównomiernie rozłożone i w większości niedostępne. Wszechocean reguluje klimat, wspiera gospodarkę i życie, lecz jest narażony na zanieczyszczenia. Prądy morskie odgrywają kluczową rolę w transporcie ciepła i substancji, ale ich równowaga jest zakłócana przez człowieka. Ochrona oceanów i zrównoważone zarządzanie wodą są niezbędne dla przyszłości planety.